GİRİŞ
Tıbbi ve ekonomik öneme sahip kozmopolit bir zararlı grubu olan hamam böcekleri insanların günlük yaşantılarında kullandıkları ev, lokanta, otel ve benzeri birçok alanda çok sayıda bakteri, virüs, mantar vb. patojenik organizmanın mekanik vektörlüğünü yapmaktadırlar (1,2). Hamam böcekleri besinlerimize mikrop bulaştırmalarının yanı sıra, dışkıları ve deri döküntüleri çocuklarda ortaya çıkan alerjik astım reaksiyonuna da neden olabilmektedir (3,4). Ülkemizdeki en büyük hamam böceği türlerinden biri olan Amerikan hamam böceğine (Periplaneta americana L.) sıcak/ılık ve nemli yerleri tercih etmesi nedeniyle yerleşim yerlerinde daha çok rögarlar, bodrum katları, kanalizasyonlar, yağmur suyu drenajları ve buhar tünelleri gibi alanlarda rastlanmaktadır. Uzun süren nimf dönemine sahip olan Amerikan hamam böceği ergin hale geçinceye kadar 6-14 kez deri değiştirmektedir. Yumurta paketinden çıkan bir nimf yaklaşık bir yıl sonra erişkin hale gelmektedir. Ergin bir dişi abdomen ucunda gelişen yumurta paketini yaklaşık 6 gün taşıdıktan sonra uygun ve güvenli bir yere bırakır. Yumurta paketi yaklaşık 2 ay sonra açılmakta ve 12-15 adet nimf çıkmaktadır (5).
Vektörlerle mücadele çalışmalarında kültürel, fiziksel (mekanik), kimyasal ve biyolojik yöntemler kullanılsa da günümüzde hamam böceği ile mücadelede yoğun olarak kimyasal insektisitler kullanılmaktadır. İnsektisitler hamamböceklerinin bulunduğu ortama spreyleme, fümigasyon ve toksik yemleme yöntemiyle uygulanmaktadır. Kimyasal kullanımı birçok bölgede oldukça başarılı sonuç vermesinin yanı sıra, hedef dışı organizmaları olumsuz etkilemesi, direnç gelişimi gibi problemler nedeniyle insektisit kullanımında sıkıntılarla karşılaşılmaktadır (6). Ayrıca birçok kimyasal ergin ve nimflere etkili olmasına rağmen yumurta paketleri içindeki embriyoya etki etmemektedir (7). Bu nedenle bilim insanları vektörlerle mücadelede alternatif yöntemleri araştırmaya yönelmişlerdir.
Zararlılarda hastalık yapan mikroorganizmaları (mantar, bakteri vb.) ya da zararlı canlıların doğadaki doğal düşmanlarını (predatör, parazit, parazitoit vb.) kullanarak vektör canlıların ekonomik zarar düzeyinin altında tutulması işlemine biyolojik mücadele denilmektedir. Biyolojik mücadelenin diğer mücadele yöntemlerine göre en önemli avantajı hedef dışı organizmalar üzerinde olumsuz etkilerinin minimum düzeyde olmasıdır (8). Biyolojik mücadele kapsamında bazı parazitoitlerin hamamböcekleri ile mücadelede kullanıldığı bilinmektedir (9, 10). Bu canlıların çoğu kendi larvalarının ve pupalarının gelişimi için diğer böcekleri veya örümcekleri besin kaynağı olarak kullanırlar (11, 12). Parazitoitler konukçularının farklı biyolojik dönemlerine (yumurta, larva, pupa) yumurta bırakarak konağın ölümüne sebep olurlar.
Parazitoitlerin en önemli grubunu Hymenoptera takımı içerisinde yer alan Evaniidae familyası oluşturmaktadır. Bu familya 14 cins ve 400 tür içermektedir (13). Ülkemizde ise Evaniidae familyasının 2 cinsine ait 5 tür olduğu rapor edilmiştir (14). Tropikal bölgelerde oldukça yaygın olan bu canlıların birkaç türü kozmopolit olup hamam böceği (P. americana, Blatta orientalis L. ve Periplaneta australasiae Fabricius) istilası olan depolarda veya binalarda yaşamaktadır. Önemli bir soliter parazitoit olan Evanidler hamam böceğinin yumurta paketini delerek bir adet yumurtasını paketin içine bırakır ve bu süreç yaklaşık 15-30 dakika sürmektedir (15). Yumurtadan çıkan parazitoit larvası çenesindeki küçük keskin dişlerinin yardımıyla hamam böceğin yumurta ve embriyolarının tamamını tüketir. Parazitoit larvası birkaç adet deri değiştirerek gelişimini tamamlayıp pupaya geçer. Daha sonra ergin hale geçen parazitoit, yumurta paketinin uç kısmında delik açarak paketten dışarı çıkar (16). Yumurtadan çıkan bir bireyin ergin hale geçişi 25-30°C’de yaklaşık 36-42 gündür. Yumurta paketinden çıktıktan sonra hemen çiftleşme davranışı gösteren ergin bireyler bitki özsuları veya karbonhidratlı besinlerle ile beslenerek yaklaşık 2-3 hafta yaşarlar (15).
Yumurta parazitoitlerinin yanı sıra, bazı parazitoitler kendi larvasına besin sağlayabilmek için yumurtasını hamam böceğinin vücuduna bırakırlar. Bu amaçla parazitoit ovipozitörünü avının baş bölgesine sokar ve beyin gangliyonlarına nörotoksik maddeler bırakır. Nörotoksik maddeler hamam böceğini felç etmez ama hamam böceğinin kendi başına yürüme yeteneğini kaybetmesine neden olur. Parazitoit daha sonra savunmasız ve uyuşuk olan hamam böceğinin bacağına bir adet yumurta bırakır, ardından hamam böceğini uygun ortama çekerek hamam böceğinin hareketini kısıtlar ve ortamın ağzını kapatır. Böylelikle parazitoit bıraktığı yumurtanın gelişmesi için uygun bir ortam sağlar. Yumurtadan çıkan parazitoit larvası hamam böceğinin kütikülası içerisine girer ve birkaç gün hamam böceğinin iç organları üzerinde beslenir. Parazitoitin hamam böceğine nörotoksik maddeyi aktarmasından yaklaşık beş gün sonra hamam böceği ölür ve larva abdomenin içinde önce pupa daha sonrada ergin hale geçerek abdomenden ayrılır (17).
Yaptığımız literatür araştırmasına göre Türkiye’de özellikle tarımsal alandaki zararlılar üzerinde bulunan parazitoitler üzerinde taksonomik araştırmalar ve biyolojik mücadele çalışmaları bulunurken, hamam böceklerinin parazitoitleri ile ilgili bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Tarım zararlılarına yönelik biyolojik mücadele çalışmaları kapsamında 2014-2015 yıllarında İzmir, Manisa ve Çanakkale illerine bağlı bazı ilçelerde domates tarlalarında bulunan zararlı domates güvesi, Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Lepidoptera: Gelechiidae)’nın yumurta parazitoiti Trichogramma euproctidis (Girault, 1911) (Hymenoptera: Trichogrammatidae)’in yayılışı ve doğal etkinliği belirlenmiştir. Çalışmalar sonucunda, 2014 yılında örnekleme yapılan tüm ilçelerde domates güvesi yumurtalarında Trichogramma cinsine bağlı parazitoitler belirlenmiştir. Yumurta parazitoitlerinin doğal parazitlenme oranları 2015 yılında Ezine, Salihli, Torbalı ilçelerinde sırasıyla T. euproctidis türü için %32,8, %11,1, %14,4; Turgutlu ilçesinde Trichogramma sp. için %16,6; Menemen ilçesinde ise T. brassicae türü için %8,5 olarak kaydedilmiştir (18). Yapılan diğer bir çalışmada Muğla ili Ortaca ilçesinde 2009 ve 2010 yıllarında 5 farklı limon bahçesinde turunçgil yaprak galeri güvesinin Phyllocnistis citrella Stainton (Lepidoptera: Gracillaridae) parazitoitlerinin tespiti ve parazitize oranları incelenmiştir. Bu çalışmada 9 tür parazitoit kayıt edilmiş ve en yüksek parazitleme oranı her iki yılda da %28,57 ve %44,44 ile Citrostichus phyllocnistoides (Narayanan) türünde saptanmıştır (19).
Sonuç olarak bu çalışmada ülkemizde ilk defa hamam böceklerinin yumurta paketlerinin parazitoit bulundurup bulundurmadığının araştırılması amacıyla Antalya kent merkezinin farklı bölgelerinden Amerikan hamam böceğine ait yumurta paketleri toplanmış ve incelenmiştir.
YÖNTEMLER
Amerikan hamam böceklerinin yumurta paketleri doğal gelişme ve üreme alanları olan rögarlar, su şebeke sistemleri, bodrum katları ve kanalizasyonlar gibi ortamlardan 2014 yılının Nisan ve Eylül ayları arasında Antalya ilinin Muratpaşa, Konyaaltı ve Kepez ilçelerinden olmak üzere 5 farklı lokaliteden (Toros mahallesi, 100. yıl bulvarı, Ahatlı mahallesi, Arapsuyu mahallesi, Dokuma mahallesi) yumuşak uçlu pens yardımıyla toplanmıştır. Her bölgeden yaklaşık 100 adet yumurta paketi toplanmıştır (Tablo 1). Toplanan yumurta paketleri laboratuvarda şeffaf plastik kaplara alınmıştır. Yumurta paketleri 26±2oC sıcaklık, 60±5% nem ve 12 saat aydınlık, 12 saat karanlık fotoperiyot koşullarında tutulmuştur. Yumurta paketinden 3 ay süre ile parazitoit çıkıp çıkmadığı takip edilmiştir. Bu süre bir parazitoitin ideal koşullarda ergin hale geçebilmesi için yeterli bir süredir. Parazitoit çıkan yumurtaların hangi mahalleden örneklendiği ve kaç yumurta paketinin parazitlendiği not edilmiştir (Tablo 1).
BULGULAR
Bütün örnekleme alanlarından toplanan yumurta paketlerinin açılma süresini ve parazitoitlerin gelişim evresini tamamlanabilmesi için gerekli süre (3 ay) geçtikten sonra Konyaaltı ilçesi, Toros mahallesinden toplanan 93 adet yumurta paketinden 6 adet parazitoit Evania sp. çıkışı gözlenmiştir (Resim 1). Diğer bölgelerden toplanan yumurta paketlerinden parazitoit çıkışı olmamıştır (Tablo 1). Parazitoit çıkışı gözlenen yumurta paketlerinin her biri sadece bir adet çıkış deliğine sahiptir (Resim 2).
TARTIŞMA
İnsanlarla iç içe yaşayan ve birçok hastalık etmeninin mekanik vektörlüğünü yapan hamamböceklerine karşı mücadelenin bilinçli yapılması oldukça önemlidir. Ülkemizde hamam böcekleri popülasyonlarını ekonomik zarar seviyesinin altına indirmek için belediyelerin ve özel kuruluşların mücadele ekipleri tarafından çeşitli yöntemler ve insektisitler kullanılmaktadır. Ancak bu yöntem ve insektisitlerin bilinçsiz kullanılması zamanla hamam böceklerinde insektisitlere karşı duyarsızlaşma yani direnç kazanımına neden olmuştur (20). Kimyasal mücadelenin bu gibi dezavantajlarından dolayı bilim insanları direnç kazanımın ve çevreye zararlı etkilerinin minimum düzeyde olduğu alternatif mücadele yöntemlerini araştırmaya başlamışlardır. Bu nedenle araştırmacılar hamam böceğinin her üç yaşam evresini (ergin, nimf ve yumurta) hedeflemek için, kimyasal kontrol programlarına yumurta (ooteka) parazitoitleri dahil etme potansiyelini değerlendirmektedirler (9, 21).
Bilim insanları hamam böceği popülasyonlarının yerel kontrolü için yumurta parazitoitlerinin kullanılmasını biyolojik mücadele açısından iyi bir uygulama olabileceğini düşünmektedir (9, 22). Hamam böcekleri yumurta paketlerini insektisitlerin ulaşamayacağı gizli yerlere bırakabildiğinden kimyasalların yumurtalara ulaşma ve etki etme olasılığı azalmaktadır. Kimyasal mücadele yerine parazitoit canlılar kullanılırsa, bu canlılar yumurta paketlerini bulup kendi yumurtasını paketin içine bırakırlar (23). Böylelikle çevreye herhangi bir kimyasal atılmadan hamam böcekleri ile etkin mücadele yapılmış olur.
Hamam böceğine karşı biyolojik mücadele ajanı olarak kullanılan parazitoitler hakkında sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Cameron (9), parazitoitlerin laboratuvar ortamında kitlesel olarak üretildikten sonra hamam böceklerinin doğal yaşam ortamlarına bırakılarak biyolojik mücadelenin gerçekleştirilebileceğini, ayrıca E. appendigaster ve Aprostocetus hagenowii (Ratzeburg) türü parazitoitlerin hamam böceği mücadelesinde en az %50 katkı sağlayacağını bildirmiştir. Roth ve Willis (24)’in yaptığı bir çalışmada laboratuvardaki uygulama ortamına bir Amerikan hamam böceği parazitoiti olan Tetrastichus hagenowii (Ratzeburg)’i çok sayıda serbest bırakmışlar ve parazitlenme oranının %83 olduğunu rapor etmişlerdir. Benzer bir çalışmada Hagenbuch ve ark. (21), laboratuvardaki uygulama odasına haftalık 300 adet dişi parazitoiti serbest bırakmış ve oldukça yüksek parazitizm (%95-98) başarısı elde etmişlerdir. Laboratuvar çalışmalarında Aprostocetus hagenowii’nin hamam böceği yumurta paketine yüksek oranda parazit olduğu rapor edilirken (21,24) arazi çalışmalarındaki kanalizasyon sistemlerinde düşük ve orta düzeyde parazitlenme oranları bildirilmiştir (7). Thoms ve Robinson (25)’un arazi ve laboratuvarda yaptığı bir çalışmada, bir yumurta parazitoiti olan Prosevania punctata (Brullé)’nın Doğu hamam böceği (B. orientalis) yumurta paketleri üzerinde parazitleme potansiyelini incelemişler, sonuç olarak parazitlenmenin arazide ortamında %35, laboratuvar ortamında %51’e ulaştığını rapor etmişlerdir. Diğer bir çalışmada yumurta parazitoiti olan Comperia merceti (Compere)’nin kullanılmasıyla kahverengi bantlı hamam böceğinin (Supella longipalpa Fabricius) mücadelesinde başarılı sonuçlar elde edildiği raporlanmıştır (26).
Parazitoitler nesillerini devam ettirebilmek için yumurtalarını en uygun konağa bırakma davranışı sergilerler. Konak tercihleri etkileyen unsurların başında konağın türü, büyüklüğü veya yaşı gelmektedir (27). Hamam böcekleri tarafından bırakılan yumurta paketinin yaşı parazitoitlerin yumurta paketlerini parazitleme olasılığını etkilediği bilinmektedir. Tee ve Lee (27)’nin yaptığı bir çalışmada 1 günlük yumurta paketinde %45 parazitlenme varken, 10-40 günlük arası yumurta paketlerinde %1,6-20 arası parazitlenme olduğu bildirilmiştir. Konyaaltı ilçesi Toros mahallesinden tarafımızdan toplanan 93 yumurta paketinde parazitlenme oranının %6,45 olarak tespit edilmesi yumurta paketlerinin yaşından veya parazitoit yoğunluğunun az olmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir.
Biyolojik mücadelede sürekliliğin korunması için biyolojik mücadele ajanlarının korunması gerekmektedir. Bunun için zararlılarla mücadele ederken biyolojik mücadele ajanlarını göz ardı etmemek için bir takım tedbirler almalıyız. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli nokta kimyasal insektisitlerin spesifik olmamalarından dolayı parazitoitlerin ölümüne neden olabilecekleridir. Bu sebeple parazitoit tespit edilen ortamlara insektisit uygulanması engellenmeli veya parazitoitler için toksik olmayacak ürünler tercih edilmelidir. Parazitoitlerin kitlesel olarak üretilip hamam böceklerinin bulunduğu ortama salınmaları bu zararlıları ekonomik zarar eşiğinin altında tutulmasına yardımcı olabilir. Bunların yanı sıra parazitoitlerin hayatta kalabilmesi için besinsel ihtiyaçları karşılanmalıdır ve parazitoit popülasyonunun azaldığı durumlarda ortama kitlesel olarak parazitoit eklemesi yapılmalıdır.
SONUÇ
Bu çalışma ülkemizde Amerikan hamam böceği yumurta paketlerinde parazitoitlerin araştırılması konusunda yapılan ilk çalışmadır. Bu çalışmanın devamı olarak özellikle evlerde, lokantalarda ve rögarlarda problem olan diğer hamam böceği türlerininde parazitoitleri araştırılmalı ve teşhis edilmelidir. Parazitoitlerin biyolojik mücadelede başarı seviyelerini ölçmek için laboratuvar ve arazi çalışmaları yapılmalıdır. Doğada biyolojik mücadele açısından önemli olan parazitoitlerin korunması, çoğaltılması ve hamam böceği mücadelesinde aktif olarak kullanılması yönünde daha çok araştırma yapılması önem arz etmektedir.
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir.
* Yazarlık Katkıları
Konsept: E.Ö., A.Y., H.Ç., Dizayn: E.Ö., A.Y., H.Ç., Veri Toplama veya İşleme: E.Ö., A.Y., H.Ç., Analiz veya Yorumlama: E.Ö., A.Y., H.Ç., Literatür Arama: E.Ö., A.Y., H.Ç., Yazan: E.Ö., A.Y., H.Ç.
Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.
Teşekkür: Bu çalışmada Amerikan hamam böceği yumurta paketlerinin toplanmasındaki yardımlarından dolayı Antalya Büyükşehir Belediyesi çalışanlarına teşekkür ederiz.